Bana ne deme, bakarsin lazim olur: Borneo ve Kalimantan gelenekleri

Aksam isten cikinca trafikle bogusup yorgun bir sekilde eve gelmissiniz, yemek yemissiniz, hamile esiniz asermis, sizi markete tursu almaya gonderiyor. Ha bu arada esiniz Borneo'da buyumus bir Cinli ve diyorki “bak doguma bir hafta kaldi tursunun yaninda 30 litrede pirinc sarabi almadan donme, icecem”. Hah iste boyle bir durumda kalirsaniz diye bu yaziyi yazayim dedim, tamam fazla kisiye hitap etmeyebilir ama edenler icin onemli olacak. Ustelik yazinin hitap edecegi kisi sayisini ikiye katlamak icin Kalimantan yerlisi kocaniz “bana dondurucu bir nehir bul, bir kac saat yuzecegim” derse ne yapacaginiz gibi onemli bir soruya da cevap verecegim. Hep bunlari merak edip uykusuz kalanlar okumaya devam lutfen.

Borneo'nun Miri sehrine Niah magaralarini gormek icin gittim, sehire vardigim ilk uc gun yagmur yagdi. Niah magaralari da su altinda kaldigi icin bu kucuk sehirde pek bir sey yapamadan bekledim. Neyse ki kaldigim misafirevinin -Cin asilli Borneo sakini Malay- sahipleri dunya tatlisi Pee Ing ve Johnny sayesinde zaman cabucak gecti, hem Malezya'yi daha iyi tanidim hem de Cinlilerin adetlerini. Borneo'daki Cinliler kendi geleneklerini siki siki devam ettiriyorlar, bazi geleneklerse hafif degisime ugramis ve yerlilerden etkilenmis. Asagida anlattigim geleneklerin bir kismida etkilenenlerden.

Cinlilerin isim ve soyad konusunda halen korunan eski gelenekleri var. Pee Ing, kendi Cinli ismini kullaniyor, bazi Cinlilerin -kocasi Johnny gibi- iki ismi var biri Cince biri Ingilizce. Cinlilerde evlenince kadin kendi soyadini kullanmaya devam ediyor, ancak cocuklar erkegin soyadini aliyor. Yani annelerin soyadlari cocuklarininkinden her zaman farkli. Cocuklarin bir de orta ismi oluyor ki buna ailenin buyukleri karar veriyor. O nesil ayni ailede dogan butun erkek cocuklar icin ve butun kiz cocuklar icin ortak bir gobek ismi seciliyor. Bu secim islemi yaklasik her elli senede bir yenileniyor, bu sekilde aileden birinin tam ismi soylendiginde asagi yukari ne zaman yasadigini hicbir kayida bakmadan soyleyebiliyorlar. Bu bilgiler ayni zamanda ailelerin sakladiklari kutuklere yaziliyor: bazilari ciddi kutuk -tahtadan- , bazilari deri, cunku 2000 ila 2500 sene onceye gidenleri var. Mesela Johnny son 2000 senede ailesinde dogan herkesin adini soyleyebiliyor. Pee Ing ise “boyle seyler eskide kaldi, simdi kayit tutmak daha kolay, ne diye baskasinin sectigi ismi cocuguma vereyim” demis ve oyle yapmis. Ama gelenek disina cikmasi sadece bu alanda kalmis. Her iki hamileligini ve sonrasini tam geleneklere gore yasamis. Cin adetlerine gore logusa kadinlarin su icmesi yasak, ya pirinc sarabi icebiliyorlar ya da meyve ile kaynatilmis su. Ama yemekleri illaki pirinc sarabi ile yapilmak zorunda ve bir ay boyunca gunde yaklasik bir litre sarap icmeleri gelenekten. Pee Ing'e soruyorum, “ eee, sen icince bebegi emzirdiginde o da sarhos olmadi mi?” . Guluyor “ oldular herhalde, ilk bir aylari cok sakin gecti, ben zaten yerimden zor kalkiyordum”. “ Zaten kalksamda yapacak bir sey yok cunku disari cikmamiz yasak, hatta oyleki evin icinde merdiven inip cikmak bile yasak. Evde merdiven cikmak zorunda kalmayacagim, tuvaletin oldugu kattaki odaya yerlestim. Tabi her turlu ev isi yapmamiz da yasakti. Annem kaldigim odanin tum perdelerini siki siki kapatti, gelenekler boyle. Bazi arkadaslarim gelenekleri harfiyen yerine getirdiler, onlar evde soba da yakti, burasi zaten sicak bir de soba. Ama inanisimiza gore hamilelikten sonra vucuttaki zehirleri atmanin en iyi yolu terlemek ve su icmemek.” .

Endonezya Pontianak'ta kaldigim otelin resepsiyonunda Kalimantan'in esas yerli kabilelerinden biri olan Iban soyundan gelen Paul calisiyordu. Ibanlar unlu kafatasi avcilari: kabilede erkekler topladiklari kafatasi sayisina gore saygi goruyorlarmis. Evlenmek icin en az bir kafatasi avlamak sartmis. Borneo'daki Rejang nehri uzerindeki iki buyuk kale adayi dusmanlardan korumak icin degil, Ibanlarin diger kabilelerin kafataslarini toplamalarini engellemek icin kurulmus. Tabi artik -bilindigi kadariyla- kafatasi toplayan Iban yok, en son avcilarin 1970'lerde “emekli” olduklari soyleniyor. Paul'le biraz kafa bulmak icin “ sen kafatasi topluyor musun?” diyorum. Ciddi ciddi cevap veriyor “ bizim artik dinimiz var, din oldurme diyor, toplamayi biraktik”. Paul'un tum koyu altmis sene kadar once katolikligi secmis, ondan once ormana ve ruhlara tapiyorlarmis. Paul'un akrabalari Kalimantan'da nehir uzerinde kucuk bir koyde yasiyorlar, her haziranda Paul koyune donuyor. Yolculuk kesintisiz olarak iki gun suruyor. Paul'e Borneo'da gordugum butun vucudu dovmeli Dayak yerlilerinden bahsediyorum. “ Bizde de oyleydi, insanlar buyuk avlari ya da kabile icindeki durumlarini derilerine dovme ile isaretlerlerdi. Yasli Iban'lar halen oyle. Yeni nesil birakti oyle seyleri, aslinda iyi ki de birakti. Bazi gelenekler aci verici. Mesela 'palang' 'i duydun mu?” . “ Nedir palang?” diyorum merakla. Gulerek anlatiyor “ Belli bir yasa gelince karini yeteri kadar mutlu edememeye baslarsin. Iste o zaman karin senden palang ister. Palang penise takilan demir bir cubuktur.” “ Nasil yani?”. “ Bende yok. Koyde yaslilarda var, eski kafatasi avcilari. Tabi bazi genclerde de. Palang takmak icin cok soguk bir nehir bulursun, belden asagin hicbir sey hissetmeyinceye kadar bir kac saat suda otururursun, sonra da palang'i ittirerek delik acarsin ve takarsin. ” Dinlemesi bile aci verici islemi duyunca “Paul, bu gelenegin eskide kalmasi iyi olmus be" diyorum. Iyice siritiyor “ oyle, oyle “.