Bugun Laos'ta yasanan Gizli Savas'in gectigi yerlerde sizinle hizli bir tur atacagiz. Ilk once kisa bir ozet, Gizli Savas'ta ne kardesim diyenler icin: 
Fransa'nin Hindicin'deki somurgelerini kaybetmesinden sonra Amerika Kambocya, Laos ve Vietnam'in komunist yonetimlere gecmesini engellemek icin calismalara baslar. 1961 yilinda Kennedy Laos icinde filizlenmekte olan komunist akimlara karsi savasmak uzere 11,000 kisilik bir ordu kurulmasini onaylar. Bu ordu Laos'taki Hmong azinligindan secilir ve once ulkedeki komunist guclere ( Pathet Lao partisi) sonrada onlara yardimci olan Vietnam'a karsi kullanilmaya baslanir. 1962 yilinda imzalanan Cenevre baris anlasmasina gore ABD'nin bu gizli orduyu dagitip geri cekilmesi gerekir. Ancak Amerikan Haberalma orgutu CIA gizli bir sekilde bu orduyu desteklemeye devam eder. Ordunun varligi ilk baslarda ABD kongresinden dahi gizlenir, sayisi zamanla otuzbinlere varan bu orduyu beslemek icin CIA bolgede uyusturucu yetistirilmesini ve satilmasini tesvik eder. Gizli ordunun Hmong Generali Vang Pao'nun kendi laboraturinda urettigi eroin Amerika'da satilan ilk "markali" uyusturucudur (uc yildiz damgasiyla ABD'ye sevk edilir). Eroin'in uretim ve sevkinde operasyonlara katilan Taylandli gonullulerin yonetimine ve Can Kay Sek'in ( dagilan Cin Kuvvetleri) askerlerine goz yumulur. Burma'da afyon yetistirmek icin ideal bir yer oldugu icin oradan da kaynaklar alinir. CIA dunyanin en buyuk gizli ordusunu dunyaya ve ilk basta Amerikalilara uyusturucu satarak finanse eder. Butun operasyonlara 1973 yilinda ABD'nin Vietnam'dan kacmasi sonucu son verilir. (Tarihe kisa not: Ayni ABD 1974'te Turkiye'ye afyon uretimini kontrol etmedigi gerekcesiyle ambargo koyar). ABD, bolgeden cekilince geri kalan gizli ordu mensuplarinin dayanacak hicbir kaynaklari kalmaz, bir kismi kacmayi basarir. Bir kismi ise gelecek 30 seneyi multeci kamplarinda gecirmek zorunda kalacaktir.
iste bugun turlayacagimiz Pak Beng, Udoumxay, Samneua, ViengXay, Pohnsavan ve Kasi o gizli savasin gectigi yerler. Yollarin kotulugunden ve otobus seferlerinin kitligindan dolayi bu sehirlerin hepsine birden gitmek on gun kadar suruyor. Hazir miyiz? Haydi yola, o zaman.
Luang Prabang, Mekong nehrinin uzerinde. Nehrin yuksekligi izin verdigi surece kuzeye ve guneye yuk ve insan tasimakta halen nehir kullaniliyor. Son yillarda yollarin asfaltlanmaya baslanmasi Mekong'un ulasimdaki onemini azaltsa da sadece nehirden ulasilabilen yerlesim yerleri icin tek secenek halen Mekong.
Luang Prabang'dan tekneyle Burma, Tayland, Cin ve Laos sinirlarinin kesistigi noktalara kadar tekneyle cikmak mumkun. Burma, Tayland ve Laos'un sinirlarinin kesistigi bolgede uzun sureler afyon uretimi yapildigi icin adina 1971 yilinda " Altin ucgen" denmis. Niye ucgen? Niye 1971? O tarihte Nixon ilk defa Cin'i ziyaret edecegi icin uyusturucu dagitiminda onemli payi olan Cin'in adi kayitlardan cikarilmis, belki de esas ismi "Altin dortgen" di?
Altin ucgen adi verilen bolge cok daglik ve izole. Bugun dahi sadece nehirden ulasilan koy sayisi son derece yuksek. Bu koyler butun ihtiyaclarini nehirden ulasimla karsiliyorlar.
( Bindigim tekne iki koy bakkalina mal birakmak icin yanasip ismarlanan mallari indiriyor, sari kasalar Laos'ta en kucuk yerde bile kolayca bulunan bira BeerLao)
Nehrin sulari azaldiginda bu koylere gitmek te imkansiz hale geliyor, bizdeki koyler yollarinin kardan kapanmasiyla ayni durum.
Ulasimin zor olmasi ve topragin afyon uretimi icin uygun olmasi bolgeyi 1970 lerin basinda uyusturucu tacirlerinin uretim bolgesi haline getirmis. Peki kim bu tacirler? ABD destekli general Vang Pao'nun uretim laboratuari Pak Beng'den yarim gun uzaklikta kuruluymus. Tony Poe Posphepny, CIA'nin bolge sorumlusu olarak bolgede calisirken oldurulen her komunist basina odul koymus, odemeleri ise kendisine getirilen kulak basina yapmis. Oldurulenlerin bazilarinin kafalarini kesip daha sonra ucaktan dusmana attigi da bilgiler arasinda.
CIA'nin caliskan elemani Tony Poe Posphepny daha sonra odul parasini almak icin cocugunun kulaklarini kesip getiren biriyle karsilasinca sistemden vazgecmis, acidigi icin degil, sistemin kotu kullanima acik oldugu icin. Devlet yuksek hizmet madalyasi ile onurlandirilan Tony, gonlu rahat , guney Kaliforniya'da emekli olmus.
Pak Beng, bugun turistler icin bir gece kalinacak bir yer: Tayland sinirindan Luang Prabang'a tekneyle gitmek iki gun suruyor ve arada konaklanabilinecek tek yer Pak Beng. Hava kararmadan once sokaklarda otel odasi satan hanutcular, aksam saatlerinde lokantalara musteri cekmeye calisiyorlar. Olmadi fisildamaya basliyorlar "esrar, afyon ?" . Son yillarda Laos hukumeti ABD narkotik ajanlari ile birlikte calisarak afyon ekimini buyuk olcude yoketsede anlasilan bolgenin izole olmasi nedeniyle tamamen yoketmek daha zaman alacak.
Pak Beng'den yarim gun uzaklikta Udoumxay sehri kuzeydogu Laos'un kalbi. Cin'e giden yol uzerindeki bu sehir Cin'den gelen yardimlarinda merkezi: Cin, Yunnan'dan Udoumxay'a olan yollari hibe olarak iyilestiriyor, bunun karsiliginda ise mallari daha kolayca Laos pazarina ulasiyor. Cin mali deyince taklitte ustlerine yok ama bazen isimleri tutturamiyorlar galiba?Udoumxay'daki pazardan yagmurluk alacaksiniz uzerine sponsor firmanin adini da yazmislar ama? 
Telefon almak isteyebilirsiniz, marka ne kadar tanidik?
Bunlari almak istemezseniz Nokia marka bavullar ile DHL marka ayakkabilara bakmanizi tavsiye ederim, pazarda onlar da satiliyor.Giysi degil de yiyecek alacaksaniz, Udoumxay'da her damaga gore bir sey var. Mesela bu tezgahta balik, birkac cins kizarmis tarla faresi,bir cesit gelincik, kostebek ve sincaplar var. Lao'lar "ormandan babam ciksa yerim" tadindalar, Laos'ta ormanda dolasmak isteyenlere duyurulur, ehemm.
Udoumxay, bolgenin ekonomik merkezi olsa da parasal olarak oldukca kucuk bir guc. Dukkanlar genelde kucuk, asagidaki iki kadin kuaforu dukkani.
Bunlar ise iki eczane.
Udoumxay'dan Vietnam siniri yakinindaki Samneua'ya yola cikacagiz.
Otobusumuz cok havali: cidden camlar falan kapanmiyor, geceleyin sicaklik sifira yaklasinca kendisine cok rahmet okuyacagim.
Samneua'ya 14 saatlik bir gece yolculugu ile vardim. Gece saat uc civari iki muavin otobusun arkasinda silah kusanip araca geri geldiler:birinde AK-47 digerinde av tufegi. Sabah bese kadar son derece yavas ve yolda karsimiza cikmasi muhtemel seyi (herneyse) tarayarak yol aldik. Muavine ne oldugunu sordugumda aldigim cevap sadece silahi gosterip "OK OK" denmesi oldu. Sabah bes civari buyuk bir koye varir varmaz, sofor ve muavinler gozle gorulur bir sekilde rahatlayip silahlarini biraktilar. Laos hukumeti agzi cok siki biliniyor, bolgede en son yol kesip arac soyma resmi kayitlara gore 2007'de olmus. Sanirim kayitlara yenileme gerekli, birseyler oldugu belli.
Samneua, ulkede ic savas mucadelesini kazanip iktidara gelen komunist Pathet Lao'nun eski yonecileri "yeniden egitmek" icin sectigi sehir. 1975'ten sonra burada ayni anda 30,000 kisinin yeniden egitim kamplarinda oldugu biliniyor. Yine resmi bir aciklama yapilmamis. Ulkenin eski kral ailesi ( kral, kralice ve prens) bu sehrin yakinlarindaki bir egitim kampinda "dogal sebeplerle" olmusler. Dogal sebeplerin ne oldugu ve ne zaman oldukleri resmi olarak aciklanmiyor, mezarlari da belli degil. Yeniden egitim kamplari icin Samneua'nin secilmesi son derece dogal: bugun bile sehire gelmek icin en az iki gunluk yol yapmak gerekiyor. 1998'e kadar Vientiane'den Samneua'ya gelmek icin gereken yolculuk suresi 12 gun imis. 
Binalari kazanilan zaferleri anlatan kabartmalarla bezeli. Sehir 1200 metre yukselklikte oldugu geri kalan Laos'a gore oldukca serin, sabah 11'e kadar sisli ve disarida pek hareket yok. Ogleye dogru caddeler doluyor. Asya sehirlerinin gun dogumuyla birlikte hareketlendigi dusunulurse Samneua bir istisna. Belediyenin gun dogumunu milli marslari sehrin cesitli noktalarina konulmus hoporlerlerden calarak karsilamasi uygulamasini tebrik ediyorum, camlar sesten titreyince uyanmak daha kolay oluyor tabi.
Samneua'nin en iyi Ingilizce konusan kisisi bakkali. Ayni zamanda sehrin tek ucus kontrol gorevlisi. Efenim, havaalani kontrol kulesi ana yolun hemen yaninda. Ve haftada sadece iki ucus var. Diger zamanlarda Hava kontrol memuru Kham, kontrol kulesindeki kucuk bakkalindan sigara ve sekerleme satarak ek gelir sagliyor. Mangalda izgara manda siside iyi yapiyor, kisacasi ucak indirmeniz gerekiyorsa ya da sakiz lazimsa adaminiz Kham . Kham'i is uzerinde dinlemek ilginc olmaz miydi?
"Alo Kule bana bir inis izni, bir paket sigara ve bir de yarim ekmek arasi manda sis"
" OK. QV390 piste sagdan yaklas. Inis izni senin olsun, ben sisleri mangala atiyorum, tamam. Domates te kozleyeyim mi? tamam".
Samneua'ya, bir saat mesafede ulkenin en cok bombalanan mekanlarindan ViengXay var. Vieng Xay, zafer sehri anlamina geliyor. 1964-1973 yillari arasinda Pathet Lao kadrosu ABD bombalamalarindan korunmak icin dokuz yil boyunca bolgedeki ucyuzden fazla magaraya siginmis.
Bolge birden yukselen yuzlerce buyuk tepeyle kapli, ve gercek bir doga harikasi. 
Ancak esas hatirlanma sebebi tabi kide savas. Magaralarda daha sonra devlet baskani olan kimselerin dokuz sene kaldiklari ortamlari gorunce cektiklerine sasirmamak elde degil. Son derece ilkel kosullar altinda ve her an bombalanma korkusuyla dolu yillar gecmis. Belkide Laos yonetimi bunun icin halen dis dunyaya kuskuyla yaklasiyor.
Magaralarin icindeki siginaklarda kimyasal silah saldirilarinda kullanilmak uzere oksijen pompalari var. Bazilari halen calisan bu pompalar elle calisiyor ve siginagin kapisi kapandiktan sonra devamli elle calistirilmalari gerekiyor.
Bazilari 2000 kisi kadar alan bu magaralar ancak 2007 yilinda ziyarete acilmis.
Magaralara turist cekmek isini de bir Alman Sivil Toplum orgutu ustlenmis. Simdi bolgede turizmin gelistirilmesine calisiliyor. Magaralari Ingilizce bilen bir rehberle gezmek isterseniz, us saalik tur 3 dolar, yoksa magara girislerinde anahtar pesinde kosturmaniz lazim. Bekciler genelde ortada yok. Viengxay'dan ulkenin en cok bombalanan yerlerinden Phonsavan'a geciyoruz. Otobus terminalinde iki secenek sunuyorlar: minibusle 7 saatte gidisi ya da otobusle 8 saatte. Minibusu seciyorum, 10 saat sonra Phonsavan'dayim. Acaba otobus kac saatte giderdi?
ABD, Laos'u bombalarken yuzlerce yeni bomba denemis ve gelistirmis. Bu bombalarin cogu "kume bombasi": yukaridaki gibi bir dis kaplama icinde 600 kadar kucuk bomba konuyor. Bu bombalar cinsine gore ya yere degince ya da belli bir yukseklikte patlamaya ayarlaniyor. Patlamayan bombalar sonradan bolgede yasayan sivil halk icin cok buyuk tehlike arzediyor. ABD savas zamani attigi bombalarin ozelliklerini ve atilan yerleri 1997'ye kadar Laos'a vermeyi reddetmis. Dolayisiyla gizli savastan sonra 20 seneden fazla bir sure bombalarin civarinda yasayan Laoslular bile bile olume kurban edilmis. 1997'de bombalarin teknik ozellikleri ogrenildikten sonra topragi temizleme calismalari hiz kazanmis. Bugun ulkede tahminen yarim milyon ton patlamamis bomba oldugu dusunuluyor. Bu bombalar cocuklar tarafindan bulundugunda, ciftciler tarafindan tarlada calisirken rastgelindiginde ya da metal parcalarini almak icin ellendiginde patlayabiliyor. 1970'lerde yilda 600 kisi bu sekilde hayatini kaybediyormus, bugunlerde yilda yuz kisiye inmis. Bu tip patlamamis bombalara UXO ( unexploded ordinance) adi veriliyor. Mayinlar yaralamaya yonelik oldugu halde UXO oldurmeye yonelik tasarlanmis bu bakimdan sonuclari cok daha aci oluyor. Bugun Laos'ta UXO temizleyen iki kurulus var Uxolao ve MAG. Her ikiside yabanci kuruluslar tarafindan destekleniyor. Bomba temizlemek cok zaman alici bir is oldugu icin ulkenin %95'inin temizlenmesi icin 60 seneye ihtiyac oldugu dusunuluyor. Yani 1965'te atilan bir bomba 2065'te can almaya devam edecek.
Laos nufusu arttikca daha fazla topraga ihtiyaclari olacak, iste o zaman UXO daha buyuk bir sorun olacak.
Phonsavan'in ziyarete deger diger yeri Kavanozlar Duzlugu ( Plain of Jars). Arabayla ulasibilen uc ayri bolgede ve sadece yuruyerek ulasilabilen bir bolgede toplam besyuz civari kavanoz var. Kavanozlarin buyuklukleri 600 kilodan 6 tona kadar. Yaklasik 2000 sene once yapildiklari saniliyor.
Kavanozlarin yapilma amaci konusunda iki farkli teori var. Birincisine gore kavanozlar eski bir kulturun mezarlari idi. Diger teoriye gore ise bu kavanozlar buyuk kutlamalarda Lao'larin milli ickisi Lao Lao yapmak icin kullaniliyordu.
Ne olursa olsun ilginc bir goruntu olduklari kesin. 1964-973 arasi bu bolge cok bombalanmis. Halen bomba kraterleri gorulebilir. Kavanozlar Duzlugu Arkeolojik sitesinde bile bomba temizleme calismalari ancak 2005'te bitirilmis. Yerdeki isaretlerin disina ciktiginizda bomba taramasinin olmadigi bir alanda yuruyor olabileceginiz hatirlatiliyor ve yerdeki boyali taslarin beyaz tarafinda kalmaniz isteniyor. Hayat- Beyaz , Olum- Kirmizi.
Bu hizli turun uzerine Kavanozlar duzlugu teorisini denemenin tam zamanidir. Asagidaki resimdeki yasli kadin yandaki kazanda Lao Lao yapiyor. Kazanin yanindaki kucuk bir delikten sari plastik bidona alkol akiyor, sonra siseleniyor. Bogazi yakan sert bir icki. Litresi 1 dolar ya da butun varili isterseniz 80 dolar: ister icin ister icinde yikanin. Simdi kavanozlar mezar mi? Yoksa icki kasesi mi? Bilemediniz mi? Bilene kadar Lao Lao. 
Kasi sehri hukumete karsi carpisan Hmong azinligin yogun oldugu bir yerlesim. Kasi yakinlarindaki " Ozel Yonetim Bolgesi"'ne 2007 yilina kadar yabancillarin girmesine izin verilmiyormus. Bolgede 30 sene boyunca ormanda saklanip hukumet guclerine saldiran gerillalarin oldugu biliniyor. Kasi kirsal alani resmi olarak herkesin ziyaretine acik oldugu halde gercekte gecelemek ve bazi koyleri ziyaret etmek yasak. Hukumet cok siki bir sekilde kontrol ediyor. Kasi'ye cok kotu bir yoldan giderek bir gunde ulasilabilen uzaklikta CIA'nin kurdugu unlu gizli sehir Long Cheng var. ABD destekli Laos yonetimi sirasinda varligi inkar edilen bu sehir bir ara Laos'un ikinci buyuk sehri ve dunyanin en mesgul havalaani olmus, ama resmi olarak "yok" mus. Aslinda bizim icin bu gizemli sehir halen yok, cunku Long Cheng'e giris halen yasak. Kimbilir ne zaman acilacak? Kasi'den sonra Laos'ta sirtcantali turizmin merkezi Vang Vieng'e geciyorum.
