Kerman (Guneydogu Iran)

Kerman, M.O. 3 yy.da kervanlarin durmasi icin kurulmus bir koymus. O zamandan beri de ticaret yollarinin uzerinde olmanin meyvasini yiyor. Bugun Pakistan ve Afganistan gelen istenen ve istenmeyen mallarin ilk giris noktasi Kerman. Istenmeyen mal ne demek aciklayayim. Afganistan ve Pakistan'da uretilen afyon ve eroin Iran'a colden gectikten sonra Kerman ve Zahedan gibi sehirlerde araclara yuklenerek Avrupa'ya dogru olan yolculuguna basliyor. Iran'da uyusturucu satimi ile ilgili cezalar cok yuksek, buna ragmen cok sayida insan uyusturucu ticareti yapiyor. Nedeni ulkedeki yuksek issizlik olarak gosteriliyor. Bugune kadar Afganistan ve Pakistan sinirini koruyan 5600 Iran polis ve askeri catismalarda olmus. Iran'da yaklasik iki milyon uyusturucu bagimlisi oldugu dusunuluyor, hapishanelerdeki 140,000 kisinin cogunlugu uyusturucu yuzunden iceride. Bu ticaretin merkezlerinden olan Kerman'da guvenlik icin daha dikkatli olunmasi gerekiyor, sehire yaklasinca zaten otobusler araniyor, kimlik sormalar basliyor. Sinira yakin Zahedan sehrine ise polis konvoyuyla gidilebiliniyor ve yabancilarin bu sehirde sokakta tek basina yurumesi yasak, yanlarina polis veriliyor. Bu yuksek guvenligin sebebi gecen yillarda kacirilan batili turistler. Biz yine Kerman'a donelim.

Kerman pazarinda Pakistan uyruklu Iran vatandasi Baluciler ilk goze carpanlardan. Afganistan'dan kacip Iran'a siginan 2 milyon Afganli gocmen sayica Kerman'da coklar. Iranlilar tarafindan caliskanliklari ile biliniyorlar.

Buyuk carsinin icinde yeni restore edilmis Hamam-e Ganh Ali Khan'da eski hamam adetleri mankenler ile canlandirilmis. Eskiden hamama gelen esnaf meslegine gore onlara ayrilan bolume oturur sohbet eder sonra yikanmaya gecermis.

Hamamin yaninda onarimi devam eden kervansaray sanat bolumu ogrencilerine ayrilmis. Bahcede dolasirken gorevliye birseyler sordum, yabanci dil bilmedigi icin beni projeyi yoneten hanim mimara goturdu. Genc mimar Sidika, duvardaki planlarda kervansarayin bitince neye benzeyecegini acikladi sonra da sehir icinde gorulmesi gereken yerleri siraladi.

Bunlardan biri de Cuma camii. Cami kapisindaki ciniler ve minare yerine dikilen saat kulesi ile unlu.

Yorulan ayaklarimi cayhane haline getirilmis baska bir hamamda “Hamam-e Vakil”'in guzel atmosferinde Iranli turistlerle beraber setar ( kanun benzeri bir muzik aleti) ve tef ile muzik yapan ikiliyi dinleyerek ve tabi cay icerek dinlendirdim. Iran'da simdiye kadar karsilastigim en guzel geleneksel cayhanelerden biri bu, denk gelirse sizde ugrayin.

Simdi sirada camurdan yapma evleri, atesetapanlari ve sicagi ile unlu Yazd kenti var.

Persepolis (Orta Iran)

Siraz merkezinden sadece bir saat uzaklikta Achamenid'lerin unlu sehri tarihi sehri Persepolis'in kalintilari var. M.O 330 yilinda Iskender'in ordulari tarafindan yikilmadan once Achamenid imparatorlugu zamaninin en buyuk devleti imis. Topraklari Hindistan'dan Etiyopya'ya uzanan bu impratorlugun merkezi ise Parsa kenti ya da yunanca soylenisi ile Persepolis'mis.

Persepolis tapinagina 111 basamakli bir merdivenden ulasiliyor, soylularin asaletli gorunuslerini bozmadan rahatca merdivenleri cikabilmeleri icin basamaklar kisa yapilmis. Persepolis'te bizi ilk karsilayan Nevruz'un simgesi olan Boga ve Aslan figurleri oluyor. Kutlanmasi Turkiyemizde sorunlara yol acan Nevruz, Fars takvimine gore yeni yilin ilk gunu. Iran'da halen buyuk kutlamalarla karsilanan Nevruz'da butun Iran sehirleri kapaniyor. Nevruz tatili -siki durun- tam 13 gun suruyor. Diger butun dini bayramlardan daha uzun. Islam Cumhuriyeti Iran'da bu dogaya tapma zamanindan kalma bayramin halen buyuk sevkle kutlaniyor olmasi. Iran'da karsilasacaginiz kontrastlardan sadece bir tanesi. Ayni zamanda bu topraklarda neredeyse yedibinyildir yasayan Iranlilarin kulturlerine verdikleri degerin de bir gostergesi.

Persepolis icinde duvardaki kabartma resimler ilgi cekici, ozellikle “milletler salonu”nda duvarlari Achemenid hukumdarina saygilarini sunmaya gelmis 22 ulusun kabartmalari cok iyi korunmus. Kabartmalardaki ayrintilardan bazi ziyaretcilerin nereden geldigini bugun bile cikarabiliyorsunuz.

Persepolis 1971'de Iran Sahliginin 2500.yili kutlamalarinin merkezi olmus. Sah dillere destan bir eglence hazirlayip, bircok yabanci devlet baskanini ozel jetle Persepolis'e ucurmus. Amaci Iran kulturunun ve monarsisinin devamliligini gostermekmis. Eglence iyi gecmis ama izleri Sahi sonuna kadar izlemis: halkin cogunlugu fakirlik icindeyken sahin sorumsuz bir sekilde cok para harcadigini goren halkta sah karsitligi artmis, o zamana kucuk bir destekci kitlesi olan adi pek duyulmamis bir din adami bu olayi kendi lehine cok guzel kullanmis. Bu kisi Islam devrimine onderlik eden Ayetullah Humeyni'dir.

Persepolis'in bes dakika uzaginda Achemenid krallarinin kaya mezarlari bulunuyor. Farscada Naks-i Rustam adi verilen mezarlar elli sene oncesine kadar kuma gomuluymus. Kumlar temizlenmis ancak mezarlarin cok onceden soyuldugu ortaya cikmis. Persepolis'e giderseniz ugranmasi gereken bir yer burasi.

Persepolis'ten bir saat uzakliktaki Pasargadae, Achemenid krallarindan Buyuk Cyrus tarafindan insa edilmis. 1850 metre yukseklikte bir platodaki bu saraydan bugun pek bir sey kalmamis, ruzgar o kadar cok esiyor ki kayalari un ufak etmis. Ben gezdim ama buraya gelmeye degmedi.

Siraz ve cevresini gordukten sonra simdi sirada Iran'in Pakistan sinirina yakin Kerman sehri var.

Siraz: Ogrenme, Gul, Bahce ve Ask sehri (Orta Iran)

Isfahan'dan sonra bahceleri, ogrenim kurumlari, gulleri, sarabi, sairleri ve sevgilileri ile unlu Siraz'a geciyoruz. Siraz'da sarap bulmaniz -resmi olarak- artik olanaksiz ama sehiri unlu yapan diger ozellikler yerli yerinde.

Isfahan'dan sekiz saat suren bir yolculuk sonrasi Siraz'a variyorum. Sehir buyuk ve nufusu Isfahan'a yakin (1.3 milyon) ama trafik Isfahan'a gore cok daha rahat, Siraz genis bir alana yayilmis.

Siraz'da Iranlilarin cok sevdikleri sairler Hafiz (14.yy) ve Saadi ( 12.yy)'nin mezarlari var. irani anlayabilmek icin buralari gormelisiniz. 14.yy'da yasamis bir sair nasil olurda 21.yy.da pop yildizi kadar unlu olur ve nasil olur bu kadar cok ziyaretci ceker?

Hafiz'in mezari sehir merkezine yuruyusle yarim saat mesafede. Iyi duzenlenmis bakimli bahcede ilk goze carpan hatira fotografi cektiren her yastan Iranli. Hafiz'in mezari basinda cicek birakanlar ile mezari sevgiyle oksayanlara da rastlayacaksiniz. Hafiz'in yazdigi gazellerden fal tutmak bir Iran gelenegi. Mezar basinda Hafiz'in kitabindan bir bolum rastgele acarak gelecege dair fal tutanlarin cogu genc hanimlar.Hafiz'in mezarinin on dakika guneyinde yeniden onarilip ziyarete acilan Cihanname bahcesi var. Bahcivanlardan biri Kasgay, ziyarete simdilik kapali olan alanlari da bana hemseri sifatiyla dolastirdi. Kasgaylar, Iran'da yasayan Turki topluluklardan biri. Siraz ve cevresinde nufuslari yogun, lehceleri biraz daha Arapcaya kaymis, genelde gocer olarak yasiyorlar. Iran'a gelmeden once Kasgaylar hakkinda hic bilgim yoktu, ama onlar Turkiye'yi taniyor. Hemen lafa Ibrahim Tatlises'ten giriyorlar. Yillardir Ingilizce sarki yapip yabancilara da Turkce muzik dinletecegiz diyen popcularimizin cabalari aklima geliyor, sonra Ibrahim Tatlises'in turkuleriyle cabasiz bir sekilde buralardaki yogun populerligi, taklit para etmiyor, gercek tutuluyor. Bana bahceyi dolastiran Vahit'le konusurken bahceyi dolasan iki kisin yanimiza gelip Vahit'i boluyor “ Bagisla, bir soru soracagim”, “Buyur, tabi sor”. “ Istanbul'dan misin?”
“Evet”, “ Gidince benim akrabama selam soyle, Istanbul'da, adi Yusuf Ozkan, televizyon, buzdolabi satar”, “ Istanbul cok buyuk bir yer, Yusuf'u nereden bulurum?”, “ Ama cok buyuk dukkani varmis”. Eee dukkani buyuk Yusuf Istanbul'da kac tane olur tabi, adam hakli, uzatmaya gelmez: “Tamam soylerim selamini”.
Nehir uzerinden gecip tekrar sehir merkezine donuyoruz. Haftasonu Siraz pazarinda her dukkan acik degil ama olsun, bitpazari acik. Kumas satanlarda aksamustune dogru dukkanlarini acmaya basliyor.
Kerim Han kalesinin cevresinde Iranlilar aksamustu cimenlere yayilmis. Kale icin de portakal agaclarinin arasinda Sirazlilar guzel havanin tadini cikariyor. Kalede haftasonlari verilen resim derslerine katilanlarin basindaki ogretmen hanim ara veriyor, caylarini kapanlar butun banklari dolduruyor.

Kalenin ilginc yani icindeki fotograf sergisi. 1930'larda cekilen iki fotograf Iran'in yakin gecmisiyle ilgili bilgi verdikleri icin buraya ekledim. Birincisi 1937'de yapilan “Modern giysi devrimi gunu”. Iran sahi Ataturk'un yaptigi devrimleri birebir Iran'da uygulamaya calismis, fotografin yansittigi Iran devrimi bizim Sapka Devrimine denk geliyor.

Ikinci fotograf 1930'larin Siraz'i. Fotografa iyice bakarsaniz, sadece tek bir reklam oldugunu goreceksiniz: British Petrol. Iran'in yakin gecmisindeki darbeler, CIA, Amerika ve Islam devrimi yine petrol ekseni etrafinda donuyor. Bunun izlerini 1930'larda gormek ilginc.

Eram bahcesine merkezden 30 kurusluk bir dolmus yolculuguyla geciyorum. Siraz universitesi tarafindan yonetilen bahce universite kapisinin hemen karsisinda. Aksamustu universiteli genclerin birbirine oldukca “sicak” yaklastigi bir bahce burasi. Polis ve mollalarin sik gelmedigi yerlerde Iran gencligi batili yasitlarindan farkli davranmiyor. Para odenerek girilen bahce ve muzeler bu yuzden yakinlasmak isteyen genclerin favori bulusma yerlerinden. Polis ya da mollalara yakalanmanin cezasi kirbaclanmak ya da hapis olabiliyor.


Eram bahcesi cikisinda sehirde gonullu rehberligimi ustlenen ayna ustasi Hamid'le bulusuyorum. Hamid, 35 senelik ayna ustasi, son 20 senesini Katar ve Umman'da gecirmis, simdi eve gelme hazirliklari yapiyor. Hamid'le cay icmek icin Cumhuriye Islami caddesine dogru devam ediyoruz. Cadde kenarina genis bir kaldirim yapip co guzel yesillendirmisler. Aksamleyin aileler piknik yapmak icin cimenlere yayilmislar, kimisi cadirini kurmus bile. Kaldirimda tam tesetturlu olarak paten yapan iki genc kiz, yaris bisikletiyle tur atan diger kizlarla konusuyor, nargile komurunu ateslemek icin icin icin yanan komuru tel sepette hizla cevirmekte olan delikanliyla bakisiyorlar. Askin sehri Siraz'da tanimadigin kisiyle konusmak yok, platonik takiliyorlar. Yol kenarinda acik olmasi gereken iki cayhane kapali, Hamid gecenlere sorup bana tercume ediyor “ polis kapatmis, gencler rahatsiz etmisler”. Bende size tercume edeyim, gencler cayhanede cay icip bakismislar, poliste bu tehlikeli aktivitenin oldugu cayhaneleri kapatmis.

Siraz'da duvarda tanidik bir yuze rastladim: aglayan cocuk Iran'da ne icin agliyor sizce?

Iran'da posta hizmetleri

Iran'in her kentinde sik sik yukaridaki posta kutularindan gormek mumkun. Postane sayisi Turkiye'den daha fazla ve posta oldukca ucuz. Iran'da Turkiye'ye kartpostal gondermek 1000 Rial yani 12 kurus. Paket gondermekte oldukca ucuz ancak cok islemi var, sabirli olmak gerekiyor.

Isfahan'in Kopruleri (Orta Iran)

Isfahanlilar icin Zayendeh nehrinin ayri bir yeri var. Aksamlari nehir boyunca turlamak Isfahan geleneklerinden biri. 33 kemerden olusmasindan dolayi "33 kemerli" adiyla cagrilan koprunun bir diger adi ise " Allahverdi Han".

33 kemer koprusu sanki sahin gucunu gostermek icin nehrin en genis yerine kurulmus: 295 metre uzunlugunda. Chaharbagh caddesini Isfahan'in Jolfa mahallesine bagliyor. Jolfa mahallesinde cogunluk Ermeni kokenli. Iran nufusunun yaklasik yarim milyonu Ermeni, ayni zamandan Iran'da 11,000 civarinda Musevi yasamaya devam ediyor (Islam devriminden once musevilerin sayilari 100,000 mis) . Jolfa mahallesinde yasayan Ermenilere Hristiyan olmalari nedeniyle polisin alkol konusunda hosgorulu davrandigini ve evlerinde sarap yapan Jolfalilarin "fazla" sarabi el altindan sattigini notlarimiza ekleyelim. Evde parti duzenleyen Isfahan'lilarin ugrak yerlerinden biri Jolfa!

33 kemer koprusu ozellikle aksamlari dolmaya basliyor. Bu kopruden yarim saat uzakliktaki Khaju koprusune arkadas grubuyla ya da etrafta polis yoksa sevgilisiyle el ele yuruyen Iranlilar, yuruyus sonrasi koprunun kuzey ayagindaki cayhanede dinleniyorlar.

Khaju koprusu ise kopru altinda siir ve sarki okuyanlariyla unlu.Sarki soyleyen, siir okuyan bir cok Isfahanli ve onlari alkislayan onlarca kisi kopruleri Isfahan'in mutlaka gorulmesi gereken yerlerinden biri haline getiriyor. 600-700 sene once yasamis sairlerin siirlerinin nasil ezbere bilindigini ve hala nasil deger verildiklerini gozlerinizle gormek istiyor ve Iran'in degisik yorelerinden sarkilar duymak istiyorsaniz mutlaka Khaju koprusune aksam besten sonra ugrayin, seveceksiniz.

Isfahan'dan Iki Foto

Ilginc goruntu bulupta yayinlamamak olmaz: Yukarida tabelada "Yuzmek Yasaktir" yaziyor: cok iyimser!

Isfahan Cuma camiinde namaz kilan adam ve az once namazi bitirip yorgun dusenler!

Iran'da sehirlerarasi ulasim

Iran'da sehirlerarasi ulasim genelde otobusle yapiliyor. Otobus rotalari ulkenin her yanini kapsiyor, Turkiye'deki kadar iyi ve rahatlar. En onemli farklari ucuz olmalari:luks otobuskerde 100 kilometre icin ortalama1 dolar odeyeceginizi hesaplayabilirsiniz.

Iran'da sehirlerarasi yollar icin iki icin otobus var: mahmuli ve volvo. Volvo, luks otobus sinifina verilen genel isim, havalandirmali, rahat otobusler ve genelde yolculuk sirasinda muavin cerez, biskuvi ve icecek dagitiyor. Mahmuli, eski Mercedes 302'lerden olusuyor, havalandirma genelde yok ve koltuklar rahat degil ancak volvolarin yari fiyatina. Asagidaki aracbir volvo, aracin uzerinde gordugunuz numara sirketin kooperatif numarasi. Iran'da otobusler genelde sahislara ait ve otobus kooperatiflerinde bir araya gelip hizmet veriyorlar. Bazen sirket adini bazende sirket numarasini kullaniyorlar, dikkat!. Hizmetinden en memnun kaldigim sirket Peyma oldu.Otobusler her iki saatte bir polis kontrol noktasinda durup takografini okutmak zorunda. Bu kadar sik kontrol edilmeleri sonucu otobus kazalari cok azalmis, ders almamiz gereken bir uygulama. Otobuslerdeki benzerlik sadece konforda bitmiyor, bazen aynaya asili bir nazar boncugu ve teypte calan Ibrahim Tatlises ya da Ebru Gundes'e de denk gelebilirsiniz.

Uzakligi dort saati gecmeyen bazi sehirlerarasi yollarda"dolmus-taksi"ler isliyor, yerel adlari "savari". Otobusten daha hizli gidiyorsunuz, ama kelle koltukta, sofor hiz meraklisi cikarsa yolculuk diken ustunde gecebilir.

Sampiyon Piknikciler: Iran

"Dunyada bizim kadar cok piknik yapmaya merakli millet var midir? " diye soranlara Iranlilar hep bir agizdan: "biz variizzzz.."

Trafigin en yogun oldugu saatte orta refujdeki kucuk yesillikte, ya da parktaki cimenlerde ya da aksamlari sehirden gecen dere kenarinda yanina piknik tupunu ve cayini almis yuzlerce Iranli ile karsilacaksiniz.

Hatta muze bahcelerinde bile.

Sadece bununla kalmiyor, Iranlilar piknigi geceye yayip konaklamayi da seviyorlar. Sirtinda cadiri ile kaldirimda yuruyen bir Iranli gorurseniz en yakin yesillikte geceleyeceginden emin olabilirsiniz, eee kolay degil dunya piknik sampiyonu olmak.

Isfahan Imam Meydani (Orta Iran)

Isfahan'in nabzi halk arasinda Imam meydani ya da Naks-i Cihan ( Dunyanin nakisi -sekli) adiyla anilan bu meydanda atiyor. Dunyanin ikinci buyuk kamu alani olan meydanin olculeri 512 metreye 163 metre. Eski adi Sah meydani imis. Dunyanin en buyuk meydani ise Cin'deki Tiamennen.

1602 yilinda Sah Abbas zamaninda yapimina baslanan meydanin guney ucunu Imam camii kapliyor.

Yapimina 1611 de baslanip 25 senede biten Imam camii cok buyuk kubbesi, zevkli cinileri, hunerli isciligi ve uyumlu mimarisi ile butun ziyaretcileri etkilemeye devam ediyor. Caminin yapimini emreden Sah Abbas olmeden once caminin bitirildigini gormek istemis, bunun icin mimar Ali Ekber Istafani'ye devamli daha hizli insaat yapmasi icin baski yapmis. Mimar o zaman icin yeni olan bazi teknikler kullanarak cinilerin hazirlanmasini hizlandirmistia camiyi ancak 25 yilda bitirebilmis. Imam camiinde detay meraklilari icin iscilik, mimari meraklilari icin uyum ve buyukluk en iyi sekliyle sergileniyor.

Camiden kuzeye dogru yuruyoruz, resim yapanlarin yanindan gecip Seyh Lutfullah Camii'ne girecegiz. Ama once gezi icin gelen ogrencilerin camiden cikmalarini bekleyelim. Iranlilar tarihlerine bizden daha cok sahip cikiyor. Gittigim her onemli tarihi eseri ziyaret eden yuzlerce yerli turiste ek olarak okul ogrencileri otobuslerle muzelere cok sik olarak tasiniyor, bizdeki gibi yilda iki defa gistermelik olarak degil. Guzel bir uygulama, darisi basimiza. Meydanin dogu yonunde dikkati ceken Seyh Lutfullah camiine Iranlilar alcakgonullu bir sekilde "dunyanin en guzel camii" diyorlar. Bu cami oldukca kucuk, duvar ve tavan suslemelerinin ahengi ile dikkat cekiyor. Duvarlardaki ciniler ve mozaikler Imam caminine gore ayrintili ve epey emek harcanmis.Meydanin bati kisminda Ali Kapi sarayi var. Bu saraya Ali adi Osmanlilarin Bab-i Ali'siyle yarismak icin yapildigi icin verilmis, boyle olunca alana saraylilarin girisi icin kullanilan bu saraya Kapi adi da Turkceden eklenmis. Farsca ve Turkce'de ortak kullanilan 6000 sozcuk var. Kimi sozcuk Turkceden Farscaya gecmis, kimi Farscadan ya da Arapcadan ya da Urducadan Turkceye girmis. Sokakta Iranlilar Farsca konusurken arada sozcukleri yakaliyorsunuz ama soylenisleri farkli: havuc- havic, sebze-sabzi, nohut- nahut, tesekkur- tesakkur, can-can, cagla badem-cagula badem, hiyar-khiyar, eriste-reshte gibi.

Ali Kapi sarayi duvar suslemeleri ile unlu. 48 metre yuksekligindeki 6 katli saray ayni zamanda meydana yuksekten bakmak icin ideal bir yer. Ozellikle muzik odasini bezeyen ve sesin daha iyi duyulmasini saglayan duzenegin isciligi cok hos.Meydani cepecevre ceviren kapali yapida ise Isfahan'in buyuk pazari var. Bir sey alacak olmasaniz bile Iran'in zengin elislerini gormek icin kesinlikle ugrayin. Pazarda adres ariyorsaniz ya da ozel bir hediyelik esya alacaksaniz Imam cami kapisinin solunda kartpostal satan Azeri Riza size istemediginiz kadar cok bilgi verecektir, sadece soruverin.
Meydanin kuzey ucunda yorulan ayaklarimizi dinlendirmek ve cay icmek icin "Keyseriye Cayhanesi"'ne ugrayalim, meydanin atmosferini iyi bir sekilde anlamak icin ideal bir yer. Aksamustu giderseniz gunesten de korunmus olursunuz. Ama butun aksamustunu burada oturarak gecirmeyin, Zayendeh nehri kiyisinda dolasin ve ozellikle Isfahan'lilarin bayildigi kopruleri ziyaret edin. Hadi koprulere gecelim.